Η Νάξος όντας ένα ευλογημένο νησί με 430 τετραγωνικά χιλιόμετρα εύφορης γης κατάλληλης για καλλιεργητική χρήση, έχει αναπτύξει πλούσια γεωργική και κτηνοτροφική ιστορία, με χαρακτηριστική αυτή της ποιμενικής. Στο νησί μέχρι και σήμερα υπάρχει έντονη δραστηριότητα του πρωτογενούς τομέα, ο οποίος δεν έχει εγκαταλειφθεί, όπως συμβαίνει σε άλλα νησιά του Αιγαίου σε μεγάλο βαθμό.
Τα κύρια γνωρίσματα της Ναξιώτικης κτηνοτροφίας είναι n επικράτηση του εκτατικού συστήματος εκτροφής και το μικρό μέγεθος των εκμεταλλεύσεων. Η εκτροφή αγελάδων είναι διαδεδομένη στις πεδιάδες και τα αιγοπρόβατα εκτρέφονται περισσότερο στις ορεινές περιοχές. Μάλιστα, η κτηνοτροφία στη Νάξο σε γενικές γραμμές εμφάνισε τα τελευταία χρόνια, πριν την πανδημία του κορωνοϊού, μια μικρή αύξηση του ζωικού κεφαλαίου, κυρίως στην αιγοπροβατοτροφία. Οι περίπου 10.000 αγελάδες και τα 100.000 αιγοπρόβατα ελευθέρας βοσκής παράγουν περίπου 1.500 τόνους τυριού ετησίως, για τα οποία η Νάξος είναι γνωστή.
Τα φημισμένα τυριά της Νάξου, που ελκύουν πολλούς τουρίστες κάθε χρόνο, αποτελούν σημαντικό κομμάτι της κληρονομιάς των Ναξιωτών και με αρωγό την τεχνολογία, η διαδικασία παρασκευής τους έχει γνωρίσει εμφανείς διαφορές σε σχέση με το παρελθόν. Όπως σε κάθε νησί, έτσι και τα τυριά της Νάξου έχουν τη δική τους ιδιαίτερη προετοιμασία και η τελική τους γεύση διαφέρει από περιοχή σε περιοχή, ανάλογα με τον αριθμό των αποικιών που σχηματίζονται.
Από τα τυριά που παράγονται στο νησί της Νάξου, ευρέως γνωστά είναι η γραβιέρα Νάξου Π.Ο.Π. και το αρσενικό Π.Ο.Π. από αιγοπρόβειο γάλα. Στο νησί παράγονται επίσης, το γίδινο Νάξου, η ξινομυζήθρα (ξινή μυζήθρα), το ξινότυρο ή ξινοτύρι, η γλυκιά μυζήθρα, το Ναξιώτικο λευκό τυρί σε φυσική άλμη από αιγοπρόβειο γάλα, το τυρί με βότανα και μπαχαρικά και το λαδοτύρι. Άλλα τυριά της Νάξου είναι ο κομός και το ορεινό Νάξου, που καταναλώνονται σε μικρότερο βαθμό, αλλά και το Τουλουμοτύρι, το οποίο χρόνο με τον χρόνο εκλείπει. Το γεγονός ότι δεν παράγουν Φέτα, δεν βοηθά να στην ανάπτυξη της αιγοπροβατοτροφίας και στη στήριξη των μονάδων.
Η γραβιέρα Νάξου, η οποία φέρει την ετικέτα Π.Ο.Π. από το 1996, είναι το πιο γνωστό τυρί του νησιού και το κύριο προϊόν παραγωγής των περισσότερων Ναξιώτικων τυροκομείων. Η υψηλή ποιότητα και η αυθεντικότητα της γραβιέρας Νάξου της έχουν προσφέρει εθνικά και διεθνή βραβεία. Αναφορικά με τη γραβιέρα Νάξου, ανήκει στα σκληρά τυριά και συχνά χαρακτηρίζεται ως τυρί ελβετικού τύπου. Έχει μικρές, αραιές τρύπες και έντονη γεύση, η οποία οφείλεται στην ανάπτυξη μικροοργανισμών πάνω στην επιφάνεια του τυριού. Χαρακτηριστικό της προετοιμασίας της γραβιέρας Νάξου είναι ότι μόνο κατά τη διάρκεια της άλμης προστίθεται αλάτι.
Είναι αξιοσημείωτο ότι τα τυριά της Νάξου αποτελούν ιδιαίτερης σημασίας και είναι αναγνωρισμένα όχι μόνο από τους κατοίκους του νησιού, αλλά και από πολλούς ανθρώπους που διαμένουν εκτός νησιού, οι οποίοι τα παραγγέλνουν από τις εταιρείες που τα παράγουν. Συγκεκριμένα, στη Νάξο υπάρχουν 4 τυροκομεία, εκ των οποίων τα 3 είναι ιδιωτικά:
- το τυροκομείο της Ένωσης Αγροτικών Συνεταιρισμών Νάξου
- το τυροκομείο του Πιτταρά στις Μέλανες Νάξου, του οποίου η παραγωγή είναι διακεκριμένη και ανέρχεται πάνω από 250 τόνους τυρί ετησίως
- το τυροκομείο του Κουφόπουλο, το οποίο παράγει 25 διαφορετικά είδη τυριών και
- το τυροκομείο Μπαμπούνη, το οποίο αν και δεν παράγει γραβιέρα Νάξου, παράγει άλλα τυριά της περιοχής, όπως το αρσενικό Π.Ο.Π., του οποίου τα 2/3 της συνολικής παραγωγής παρασκευάζονται εκεί.
Η Ένωση Αγροτικών Συνεταιρισμών Νάξου είναι ο μεγαλύτερος συνεταιρισμός του νησιού, που ιδρύθηκε το 1962, διαδραματίζοντας ενεργό ρόλο στην αγροτική παραγωγή. Περιλαμβάνει 12 αγροτικούς συνεταιρισμούς που δραστηριοποιούνται στις περιοχές Άγιος Αρσένιος, Γαλανάδο, Γλινάδο, Δαμαριώνας, Δανακός, Κόρωνος, Κομιακή, Μέλανες, Φιλώτι και Χαλκί. Μερικές από τις βασικές δραστηριότητες του συνεταιρισμού είναι η παραγωγή τυριών, γαλακτοκομικών προϊόντων και το εμπόριο γεωργικών προμηθειών και ζωοτροφών. Η ένωση προτίθεται να ιδρύσει ένα μικρό τυροκομείο στην περιοχή του Φιλώτι, όπου σύμφωνα με τις απαιτήσεις Π.Ο.Π. θα παράγεται το Αρσενικό.
Οι ιδιαίτερες εδαφοκλιματικές συνθήκες του νησιού έχουν συμβάλει στην ανάπτυξη φυλών με ισχυρή ανθεκτικότητα στις δύσκολες συνθήκες της περιοχής. Οι φυλές ζώων που παραδοσιακά διατηρούνται στην περιοχή της Νάξου, αν και μπορούν να εκμεταλλεύονται τους χαμηλής βοσκοϊκανότητας βοσκοτόπους, παρουσιάζουν μειωμένη γαλακτοπαραγωγή. Για αυτό και τα τελευταία χρόνια οι κτηνοτρόφοι εισήγαγαν ολλανδικές αγελάδες της φυλής Holstein, που διακρίνονται για την υψηλή γαλακτοπαραγωγική τους ικανότητα, για να μπορέσουν να καλύψουν την αυξημένη ζήτηση γραβιέρας Νάξου όλης της επικράτειας.
Όπως ορίζει η νομοθεσία, η γραβιέρα Π.Ο.Π. παράγεται μόνο από το γάλα που προέρχεται από φυλές ζώων που εκτρέφονται στη Νάξο. Ωστόσο, οι εισαγόμενες φυλές αντιμετωπίζουν δυσκολίες στην προσαρμογή των ιδιαίτερων κλιματικών συνθηκών του νησιού, με αποτέλεσμα οι αποδόσεις τους να μην είναι οι ίδιες με αυτές των αγελάδων Holstein στο εξωτερικό. Παράλληλα, οι αυξημένες ανάγκες σε ενέργεια σε συνδυασμό με τη λειψυδρία και τις υψηλές τιμές ζωοτροφών, λόγω του ότι οι επαγγελματίες του κλάδου δεν έχουν τη δυνατότητα να σπείρουν τα χωράφια τους για να θρέψουν τα ζώα, φέρνουν τους κτηνοτρόφους αντιμέτωπους με σοβαρές προκλήσεις.
Η ναξιάτικη βουκολική ιστορία των ορεινών περιοχών σώζει ακόμα πνεύμα, χρώμα και οσμή μιας αυθεντικής συνέχειας από τους αρχαίους χρόνους. Ο πλούτος της ναξιάτικης χλωρίδας για την τροφή των ζώων, με εκλεκτά διατροφικά συστατικά, όπως τα θυμάρια, τα αφάνα, τα λαδανιά, το σχίνο, η αστοιβή, ο ασπάλαθος και τα πουρνάρια, καθιστά τα τυροκομικά προϊόντα πολύτιμα και περιζήτητα. Το νησί έχει γνωρίσει μεγάλο τουρισμό, με τα τοπικά προϊόντα να ενισχύουν τον τουρισμό του. Οι επισκέπτες αποκτούν μια πραγματικά αυθεντική πολιτιστική εμπειρία, διότι γεύονται την τοπική κουζίνα και συνδέονται πιο στενά με τον τρόπο ζωής και τις αξίες των κατοίκων. Τα τοπικά προϊόντα της Νάξου έχουν διαμορφώσει μια μοναδική τουριστική ταυτότητα για το νησί, αποτελώντας τη βάση του γαστρονομικού τουρισμού.